Η ιστορία του μπαλέτου και των κοστουμιών

14 Απρ Η ιστορία του μπαλέτου και των κοστουμιών

Η μεγάλη μου αγάπη…το μπαλέτο! Το όνειρό μου…μια όμορφη, ανάλαφρη tutu και ένα ζευγάρι υπέροχες πουέντ. Θα μπορούσα να ζω μέσα σε μια σχολή μπαλέτου κι ένα θέατρο… Αποφάσισα λοιπόν να κάνω μια μικρή αναδρομή στην ιστορία του μπαλέτου και των κοστουμιών, ζητώντας τη βοήθεια ενός εξαιρετικού καθηγητή ιστορίας του χορού, Αίμωνα Γαροφάλλου.
Το μπαλέτο προέρχεται από της αυλές της αναγεννησιακής Ιταλίας του 15ου αιώνα. Τον 16ο αιώνα, η Catherine de Medici, μια Ιταλίδα αριστοκράτισσα, σύζυγος του βασιλιά της Γαλλίας, ξεκίνησε να προωθεί το μπαλέτο στα γαλλικά παλάτια. Με τον τρόπο αυτό, το μπαλέτο αναπτύχθηκε περαιτέρω υπό την επιρροή των Γάλλων αριστοκρατών. Οι δεξιώσεις οδήγησαν στη δημιουργία του ballet de cour, ενός προγράμματος που περιλάμβανε χορό, διακόσμηση, κοστούμια, τραγούδι, μουσική και ποίηση. Οι χορευτές αυτών των εκδηλώσεων ήταν κατά κύριο λόγο ευγενείς ερασιτέχνες, καθώς το μπαλέτο εκείνη την περίοδο χρησιμοποιούνταν κυρίως για την εξυπηρέτηση πολιτικών σκοπιμοτήτων. Ο μονάρχης που παρουσίαζε τις παραστάσεις είχε την ευκαιρία να αναδείξει επιπλέον τον πλούτο του, τη δύναμή του και τη μεγαλοπρέπειά του. Τα περίτεχνα κοστούμια είχαν ως σκοπό να εντυπωσιάσουν τους θεατές, όμως συχνά εμπόδιζαν την ελευθερία κινήσεων των χορευτών.

Αξίζει να αναφερθούν ορισμένοι από τους σημαντικούς χορευτές της νεότερης ιστορίας που άλλαξαν τη σχέση χορού- κοστουμιού, σκανδάλισαν με τους νεοτερισμούς τους και επηρέασαν τη μόδα.
Το 1729 η Μαρί Σαλλέ δημιουργεί σκάνδαλο όταν χορεύει φορώντας τουαλέτα του δρόμου (της καθημερινής ζωής) και χωρίς μάσκα. Μέχρι τότε οι μάσκες ήταν απαραίτητα αξεσουάρ τόσο στο χορό όσο και στο θέατρο. Στο Λονδίνο δημιουργεί αίσθηση καθώς εμφανίζεται χωρίς τα βαρύτιμα κρινολίνα, με λυμένα μαλλιά – πράγματα αδιανόητα για την εποχή- και το κορμί τυλιγμένο σε πέπλα που άφηναν να διαγράφονται οι γραμμές του σώματός της.
Το 1790, στον λεγόμενο «Χορό των δυο Ρόδων» η Μαρία Μεντίνα φορούσε, πάνω από το ολόσωμο κορμάκι της στο χρώμα της σάρκας, δύο ή τρεις φουστίτσες από κρεπ, η μια πιο κοντή από την άλλη, δεμένες γύρω από τη μέση της με μια σκούρα ζώνη. Η ζώνη αυτή ήταν, κατ’ουσίαν και το μοναδικό της ένδυμα γιατί το κρεπ δεν έκρυβε τίποτα. Κατά τη διάρκεια του χορού, οι φουστίτσες ανασηκώνονταν, ανέμιζαν κι άφηναν να φαίνεται το κορμί της χορεύτριας, σκεπασμένο μονάχα με το μαγιό στο χρώμα του δέρματος, που έμοιαζε με το ίδιο της το σώμα και δημιουργούσε την εντύπωση ότι ήταν ολόγυμνη.

Στις αρχές του 19ου αιώνα, ο Ρομαντισμός βρήκε το απόλυτο σύμβολό του στη μορφή της μπαλαρίνας που τυλιγμένη σε διάφανη μουσελίνα σηκώνεται στις μύτες των ποδιών, στριφογυρνάει, πετάει στον αέρα καταργώντας το νόμο της βαρύτητας. Τα μαλακά παπουτσάκια και οι πουέντ (pointe shoes), με την αιθέρια αγνότητα και κομψότητά τους, ήταν απόρροια αυτής της ρομαντικής διάθεσης, καθώς οι θορυβώδεις πιρουέτες και τα πηδήματα με τα τακούνια έκαναν πολύ θόρυβο και πλέον ενοχλούσαν.
Η Μαρία Ταλιόνι ήταν εκείνη που καθιέρωσε τις πουέντ, το 1832, στο μπαλέτο «Συλφίδα». Αυτό το παραμυθένιο κι όλο μυστήριο μπαλέτο, που η υπόθεσή του διαδραματιζόταν στις ρομαντικές καταχνιές τις Σκωτίας , είχε ένα ολόκληρο «κορ ντε μπαλέ» (Cor de ballet) από Συλφίδες, ή πνεύματα του αέρα, που φορώντας κατάλευκες φούστες γλιστρούσαν σιωπηλά ανάμεσα στην πάχνη και την ομίχλη, χορεύοντας αθόρυβα και άψογα με τις πουέντ. Μετά την πρώτη παράσταση του μπαλέτου αυτού, η Μαρία Ταλιόνι θα μείνει για πάντα ως η «Συλφίδα» στα μάτια του κοινού ολόκληρης της Ευρώπης και θα επηρεάσει ακόμα και τη μόδα: αμέσως φορέθηκαν τουρμπάνια Συλφίδας και υιοθετήθηκαν τα χτενίσματα Συλφίδας.
Η πρώτη εμφάνιση της tutu λοιπόν ήταν η φούστα που φόρεσε η Marie Taglioni το 1832. Το κοστούμι της, όπως προαναφέρθηκε, ήταν μια λευκή φούστα με μήκος μέχρι τον αστράγαλο που σχεδίασε ο Eugene Lami και η οποία σήμερα είναι γνωστή ως ρομαντική tutu.

Τον 19ο αιώνα παρουσιάζονται όλο και περισσότερα μεγάλα σύνολα χορευτών με ιδιαίτερες απαιτήσεις για μεγάλη ποσότητα κοστουμιών με ειδικά υφάσματα. Έτσι έχουμε για πρώτη φορά βιοτεχνική παραγωγή υφασμάτων για χορό.
Ο 20ος όμως αιώνας είναι ο κατεξοχήν αιώνας των νέων ρευμάτων στις τέχνες. Ο χορός δε θα μπορούσε να μείνει πίσω στις μεγάλες αλλαγές. Στις πρώτες δεκαετίες του αιώνα, μια Αμερικανίδα χορεύτρια φτάνει στη Γηραιά Ήπειρο φέρνοντας μαζί της μια καινούργια μορφή έκφρασης. Τυλιγμένη σ’ ένα αρχαιοελληνικό πέπλο, η Ισιδώρα Ντάνκαν αυτοσχεδιάζει μόνη μπροστά σε μια κουρτίνα, πάνω σε συνθέσεις του Μπαχ, του Σούμπερτ, του Σοπέν. Είχε, βέβαια, προηγηθεί η Λόι Φούλερ η οποία χόρεψε με κοστούμια από μετάξι που φωσφόριζε και χρωματιζόταν από νέους και ποικίλους τρόπους φωτισμού. Η Ισιδώρα Ντάνκαν ήταν όμως εκείνη που γνώρισε στο κοινό τον ελεύθερο χορό, με τα αρχαία ελληνικά κοστούμια και τα ξυπόλυτα πόδια. Πίστευε ότι τα στενά παπουτσάκια και τα σφιχτά κορμάκια της μπαλαρίνας κατέστρεφαν τη φυσική ομορφιά του σώματος.
Μια άλλη χορογράφος, σύγχρονη της Ντάνκαν, η Ρουθ Σαιντ-Ντενίς, στράφηκε στην Ανατολή, στις Ινδίες και την Αίγυπτο για έμπνευση. Χρησιμοποίησε παραλλαγές εθνικών ενδυμασιών κατασκευασμένων έτσι ώστε να γοητεύουν με τον εξωτισμό τους. Ήταν άλλωστε η εποχή που οι καλλιτέχνες συναρπάζονται από τον εξωτισμό των αποικιών.
Το 1909, το Παρίσι είναι έτοιμο να υποδεχτεί τα Ρωσικά Μπαλέτα του Σεργέι Ντιανγκίλεφ και την επανάσταση που έφεραν στη μόδα. Την εποχή εκείνη η μόδα χαρακτηριζόταν από τους στενούς κορσέδες, τις κάθετες γραμμές και τα παστέλ χρώματα. Η παράσταση των Ρωσικών Μπαλέτων «Κλεοπάτρα» το 1909 και η παράσταση «Σεχραζάντ» ένα χρόνο αργότερα, με τα κοστούμια τους που έσφιζαν από ανατολίτικη χλιδή, έμελλε να αλλάξουν το στιλ αυτό. Οι Παριζιάνες υιοθέτησαν με ενθουσιασμό τη νέα ανατολίζουσα τάση και φόρεσαν ρούχα με απαλές πτυχώσεις κι ανάλαφρες φούστες που στένευαν στους αστραγάλους. Τα υφάσματα έγιναν πιο πλούσια, με έντονα λαμπερά χρώματα και χάντρες.

Μετά το θρίαμβο των πρώτων του παραστάσεων ο Ντιανγκίλεφ συνεργάστηκε με σπουδαίους σχεδιαστές προκειμένου να ντύσει τα Μπαλέτα του και συνέχισε να δημιουργεί νέες τάσεις στη μόδα. Τα κοστούμια μπαλέτου αποτελούσαν πρόκληση για τους σχεδιαστές μόδας για πολλά χρόνια. Σχεδιαστές όπως ο Cecil Beaton στην Αγγλία, o Christian Lacroix στη Γαλλία και ο Isaac Mizrahi στις Ηνωμένες Πολιτείες έχουν σχεδιάσει tutus. Ωστόσο, η πιο διάσημη σχεδιάστρια είναι η Barbara Karinska (1886 – 1983), η οποία εργάστηκε για το μπαλέτο της Νέας Υόρκης για πολλά χρόνια. Τα κοστούμια της είναι γνωστά ως τα πιο όμορφα και πιο ανθεκτικά.
Θα πρέπει να αναφερθεί ότι από τα τέλη του 1800 η tutu γινόταν όλο και μικρότερη έτσι ώστε η μπαλαρίνα να μπορεί να κινείται πιο εύκολα και ταυτόχρονα να φαίνονται τα πόδια της. Σήμερα, η κοντή tutu είναι γνωστή ως κλασική tutu και μόλις που αγγίζει τα πόδια της μπαλαρίνας. Η μοντέρνα tutu έχει διάφορες εκδοχές. Υπάρχει η κλασική φούστα που αποτελείται από 10-12 στρώματα από σκληρό τούλι. Τα τελευταία μικρά στρώματα από τούλι υποστηρίζουν τα μεγαλύτερα στρώματα που στέκονται στο ισχίο.
Οι άλλοι τύποι tutu είναι το Pancake tutu, το οποίο υποστηρίζεται από μια ζώνη και είναι πολύ επίπεδο με λίγες στρώσεις. Επίσης υπάρχει η αμερικάνικη tutu, η οποία είναι γνωστή με το όνομα της δημιουργού της – Karinska, ή ως Balanchine, ή powder-puff tutu: έχει μικρές στρώσεις από τούλι, οι οποίες είναι ραμμένες σε μια φούστα για να δώσουν ένα απαλό αποτέλεσμα. Η Ρομαντική Τutu εξακολουθεί να έχει τη μορφή του αρχικού κοστουμιού της Marie Taglioni, αλλά είναι κατασκευασμένη από μοντέρνα υλικά που την καθιστούν πλέον ελαφρύτερη και πιο διάφανη. Το μήκος της φτάνει μέχρι το γόνατο ή τον αστράγαλο. Τέλος , να αναφέρουμε και την Inverted Tutu που είναι κάτι ενδιάμεσο μεταξύ της κλασικής tutu και της ρομαντικής tutu. Είναι φτιαγμένη από στρώματα από τούλι που ξεχωρίζουν όπως σε μια κλασική tutu, αλλά τα στρώματα είναι μακρύτερα και φτάνουν πιο κάτω, συνήθως στο μέσο του μηρού.

Βλέπουμε λοιπόν ότι διαχρονικά τα κοστούμια μπαλέτου, αλλά και όλων των άλλων ειδών χορού, αποτελούν ένα πολύ βασικό κομμάτι που εξυπηρετεί την έκφραση και την απόδοση της υπόθεσης του έργου ου παρουσιάζεται. Η μόδα μπορεί να άλλαξε κατά καιρούς και να προσαρμόστηκε στις ανάγκες του μοντέρνου και σύγχρονου χορού, αλλά η φούστα tutu εξακολουθεί να είναι ένα κλασικό κοστούμι του μπαλέτου και εκείνο που κλέβει την καρδιά κάθε μικρής ή μεγάλης μπαλαρίνας.

-Κείμενο βασισμένο στις ακόλουθες πηγές:
• Ballet And Modern Dance: Using Ballet as the Basis for Other Dance Techniques
• New York Film Academy Apollo’s Angels: A History of Ballet, by Jennifer Homans
• Ballet: An Illustrated History, by Mary Clarke
• Clement Crisp History of dance : an interactive arts approach, by Kassing Gayle
• Era of the Russian Ballet, Roslavleva Natalia
καθώς και εργασίες, άρθρα, κείμενα της Δέσποινας Σιάτη, της Κατερίνας Καμπανέλλη και του Αίμωνα Γαροφάλλου.

Photos by @Ilias Hatzakis

Costumes by @Potenzia del’ Arte, @Katerina Christofidou, @Loukia

Special Thanks to my beloved friend and teacher @Dimitra Papadatou