The Social Dilemma: λόγοι για να βάλετε όρια στη χειριστικότητα των social media (video)

05 Οκτ The Social Dilemma: λόγοι για να βάλετε όρια στη χειριστικότητα των social media (video)

Τα social media έχουν μπει δυναμικά στη ζωή μας. Το ντοκιμαντέρ «The Social Dilemma» μας εξηγεί διεξοδικά πώς λειτουργεί ο κόσμος των κοινωνικών δικτύων και πώς εν τέλει πετυχαίνει τους εκάστοτε σκοπούς του. Λίγο πολύ όλοι αντιλαμβανόμαστε πως ο κόσμος των social media δεν είναι τόσο αθώος και πως έχει καταλήξει να γίνεται ιδαίτερα χειριστικός.

Η χειριστικότητα των social media

Όλες οι αναζητήσεις, τα κλικ, η χρονική διάρκεια παραμονής σε μια φωτογραφία/βίντεο/σελίδα και τα posts θα λέγαμε πως αποτελούν τον «φάκελο» του καθενός στις εταιρείες λογισμικού. Με βάση όλα αυτά είναι δυνατό σε άτομα που έχουν ακόμη και τους ίδιους φίλους στο facebook να εμφανίζεται διαφορετικό feed.

Αυτό που εμφανίζεται στον καθένα είναι εξαιρετικά εξειδικευμένο, μας λέει το Social Dilemma. Το κάθε μέσο, σου παρέχει ακριβώς αυτό που ζητάς.

Η μηχανή κάνει τα πάντα για να σε κρατήσει λίγο παραπάνω στις εφαρμογές της. Ξέρει με ακρίβεια ποιο είναι το επόμενο βίντεο που θα θελήσεις να δεις στο youtube και ξέρει ποιο είναι το άρθρο που θα διαβάσεις μετά από αυτό που ήδη διαβάζεις. 

Η χειριστικότητα των social media είναι αυτή που εξασφαλίζει τα περισσότερα χρήματα για τις εταιρείες αυτές. Κι αν αισθάνεσαι εξαπατημένος από μια τέτοια ωμή αλήθεια, ίσως είναι καιρός να παρατηρήσεις περισσότερο τον εαυτό σου και να δεις πώς κινείσαι σε αυτές τις πλατφόρμες και πόσο χρόνο αφιερώνεις από την καθημερινότητά σου στον εικονικό κόσμο των social media.

Είναι αλήθεια τελικά πως δεν έχεις χρόνο να διαβάσεις εκείνο το βιβλίο, να κάνεις εκείνο το σεμινάριο, να τηλεφωνήσεις σε εκείνο το πρόσωπο και να πας γυμναστήριο; Αν δεις τη δραστηριότητά σου στο instagram ίσως αλλάξεις γνώμη.

Ανθρώπινες σχέσεις και κοινωνικά δίκτυα

Ας αναρωτηθούμε πόσο τα social media βοηθούν τις ανθρώπινες σχέσεις ή παγιδεύουν περισσότερο σε αποφευκτικά μοτίβα. Υπάρχουν τόσες εφαρμογές για να «γνωρίσεις» άτομα και να βρεις την επόμενη «σχέση» σου κι έπειτα κυκλοφορούν πεποιθήσεις όπως: «Οι άντρες δεν φλερτάρουν πια από κοντά κι οι γυναίκες έχουν γίνει επιθετικές στο φλερτ».

Εδώ που τα λέμε και να συναντηθείτε στο δρόμο δεν έγινε και τίποτα σπουδαίο, θα τα πείτε μετά στο messenger και θα κάνετε like ο ένας στον άλλο κι έτσι θα καταλάβετε πως κάτι ξεχωριστό αναπτύσσεται μεταξύ σας. Σου φαίνεται περίεργο που τα άτομα μπαίνουν στη διαδικασία να ερμηνεύσουν τα likes κάποιου ή την απουσία τους;

Φυσικά και μπορούμε να απολαμβάνουμε τα προνόμια που μας προσφέρουν κάποιες υπηρεσίες αρκεί να γνωρίζουμε ποιοι είμαστε και τι επιθυμούμε πραγματικά παραμένοντας κύριοι του εαυτού μας.

Η γενιά των social media

Σκέψου ότι ειδικά τα άτομα που γεννήθηκαν μετά το 1997 μεγάλωσαν μέσα στην εποχή των social media. Σύμφωνα με το Social Dilemma πάνω από το 62% των έφηβων κοριτσιών έχει νοσηλευτεί για ζητήμα ψυχικής υγείας, ωθείται στην αυτοκτονία και στον αυτοτραυματισμό.

Η προσωπική αξία για πολλούς νέους καθρεφτίζεται μέσα από τον αριθμό των likes, και τα σχόλια σε αυτές τις πλατφόρμες, όπως και η αντίληψη για το αν είναι όμορφοι/ες, επιτυχημένοι/ες και αποδεκτοί/ές.

Σκεφτείτε το ποσοστό επίδρασης που έχουν αυτές οι πλατφόρμες και στην εικόνα του σώματος. Η αυτοκριτική και αίσθηση του ανικανοποίητου πάνε χέρι – χέρι με την ανάγκη τελειότητας που αντιλαμβανόμαστε μέσα από εικόνες και ζωές που δεν είναι καν αληθινές πολλές φορές!

Τα παιδιά που γεννήθηκαν μετά το 1997 φαίνεται πως είναι η πιο αγχώδης γενιά στην ιστορία. Γιατί;

Η αίσθηση της προσωπικής αξίας και ταυτότητας είναι βασισμένη στο τι βλέπουν στις οθόνες τους και στη σύγκριση με την εικόνα που έχουν για τις ζωές των άλλων. Προσέξτε: με την εικόνα που έχουν, με την ιδέα που έχουν για τη ζωή και το ποιόν κάποιου άλλου! Αυτό, όμως, πολύ συχνά δεν αφορά μόνο τους νέους. Οι επιδράσεις είναι εμφανείς και σε μεγαλύτερες ηλικίες.

Η ανάγκη για κοινωνική αποδοχή μέσα από αυτές τις πλατφόρμες είναι διαρκώς παρούσα καθώς πολλές φορές υπάρχει η σκέψη του τι θα σκεφτούν οι άλλοι για εμάς αν προωθήσουμε την τάδε πληροφορία ή αναβάσουμε το τάδε post. Ποια είναι η πραγματική πρόθεση πίσω από τις κινήσεις αυτές;

Κι αν τα social media έχουν πρόσβαση σε τέτοια στοιχεία που μπορούν μέσα από τις κινήσεις του κάθε ατόμου σε αυτές τις πλατφόρμες να προβλέψουν ακόμη και τις τάσεις αυτοκτονίας, κάνουν κάτι γι αυτό; Ή μήπως υπάρχει ο σεβασμός των πνευματικών δικαιωμάτων και η οποιαδήποτε παρέμβαση κρίνεται ύποπτη;

Όταν η τεχνολογία είναι η εύκολη λύση

Πολύ χαρακτηριστικό στη σύγχρονη εποχή είναι το γεγονός ότι πολλοί γονείς, για τους δικούς τους λόγους, δίνουν σε μικρά παιδιά το tablet ή το κινητό προκειμένου εκείνα να ησυχάσουν και να έχουν κάτι να τα απασχολεί. Η τεχνολογία λειτουργεί και ως πιπίλα!

Μεγαλώνοντας αυτά τα παιδιά με το κινητό και βλέποντας και τους γονείς τους να ασχολούνται αρκετά με τα social media δεν πρόκειται να ακολουθήσουν τις υποδείξεις των γονιών τους σχετικά με το να χρησιμοποιούν τα κοινωνικά δίκτυα λιγότερο ή να απέχουν.

Είναι πολύ απλό! Τα παιδιά δεν ακολουθούν τις συμβουλές και τις υποδείξεις σου, αλλά το παράδειγμά σου!

Το παράδειγμά σου  και η στάση σου γενικότερα τα επηρεάζει σε όλους τους τομείς της ζωής τους ίσως και πιο βαθιά από αυτό που μπορούν και ως ενήλικες να συνειδητοποιήσουν.

Το πείραμα του Skinner

Όλη η παραπάνω χειριστικότητα που εξυπηρετεί τις εταιρείες αυτές είναι βασισμένη στην ανάλυση της συμπεριφοράς και ειδικότερα στο Πείραμα του Skinner. O Skinner πειραματίστηκε με περιστέρια που έβαλε σε κλουβί με πλήκτρα αυτόματου μηχανισμού. Η πίεση του ενός πλήκτρου έφερνε νερό και η πίεση του άλλου έφερνε τροφή. Σε λαθεμένες κινήσεις των περιστεριών δεν άνοιγε η θήκη με την τροφή ή το νερό.

Ο Skinner ενίσχυε με παροχή σπόρων (τροφής) κάθε βήμα του περιστεριού προς την κατεύθυνση του πλήκτρου (ενίσχυση κάθε επιμέρους πετυχημένης ενέργειας). Η ενίσχυση αυτή γινόταν το όργανο που οδηγούσε στη χρήση του συγκεκριμένου οργάνου (πλήκτρου) μέσω του οποίου το ζώο πετύχαινε το ευχάριστο αποτέλεσμα.

Το αποτέλεσμα της αμοιβής με τη λήψη τροφής (ή like στην περίπτωση των social media) οδηγεί σε επανάληψη της συμπεριφοράς που το προκάλεσε.

Η ενίσχυση της συμπεριφοράς μας στα κοινωνικά δίκτυα

Ένας ενισχυτής κρίνεται από την ικανότητα του να επιδρά κατά τέτοιο τρόπο στη συμπεριφορά ενός οργανισμού, ώστε να αυξάνονται οι πιθανότητες εκδήλωσης μίας συγκεκριμένης αντίδρασης.

Το ζητούμενο για τον Skinner είναι ακριβώς ο έλεγχος της συμπεριφοράς μέσα από συγκεκριμένες αλλαγές που λαμβάνουν χώρα στο περιβάλλον.

Το πείραμα του Pavlov και η δημιουργία συνήθειας

Επίσης και από το πείραμα των σκύλων του Pavlov προκύπτει: η επανάληψη της σύνδεσης των ερεθισμάτων εδραιώνει τη σύνδεση μεταξύ αυτών και γίνεται αυτόματη η αντίδραση, ένα είδος συνήθειας δηλαδή.

Αυτός ο αυτοματισμός της αντίδρασης και ο επίκτητος χαρακτήρας της υπάρχουν ασφαλώς και στις συνήθειες του ανθρώπου.

Ο Pavlov, πάντως, είχε καταφέρει να αποδείξει ότι οι συνδυασμοί άσχετων μεταξύ τους ερεθισμάτων που επαναλαμβάνονται για ένα χρονικό διάστημα μπορούν, και όταν ακόμη χωριστούν να προκαλούν αντίστοιχες οργανικές και «ψυχικές» αντιδράσεις.

Τα κοινωνικά δίκτυα έχουν μελετήσει συμπεριφορισμό

Αυτή η σημαντική διαπίστωση του Pavlov σίγουρα δεν περνά αδιάφορη στις εταιρείες των social media.

Σκεφτείτε πώς αισθάνεστε όταν μια φωτογραφία σας παίρνει πολλά ή λίγα likes ή πώς οι προτιμήσεις σας σε συγκεκριμένες σελίδες και post τείνουν να εμφανίζονται όλο και περισσότερο στην αρχική σελίδα σας προκειμένου να σας προσελκύσουν και να περάσετε περισσότερο χρόνο κλικάροντας το εκάστοτε περιεχόμενο.

Έχετε αναρωτηθεί, λοιπόν, αν το περιεχόμενο της αρχικής σας σελίδας στα κοινωνικά δίκτυα αποτελεί τη συνολική πληροφορία που υπάρχει εκεί έξω ή απλώς το μέρος που ανταποκρίνεται περισσότερο στον δικό σας κόσμο;

Υποσυνείδητοι προγραμματισμοί

Η χρήση όλης αυτής της γνώσης έχει τη δυναμική της αλλαγής της συμπεριφοράς με σταθερό ρυθμό μέσω της καθημερινής τριβής και χρήσης. Είναι πολύ πιο βαθύ απ’ όσο ακούγεται αν αναλογιστεί κανείς τον υποσυνείδητο προγραμματισμό που γίνεται μέσω της επαφής με όλα αυτά.

Πιο απλά σκεφτείτε την επίδραση της τηλεόρασης και τον υποσυνείδητο προγραμματισμό των ανθρώπων μέσα από τα τηλεοπτικά προγράμματα, τις εκπομπές και τις ειδήσεις και φυσικά όλα τα υπόλοιπα κοινωνικά δίκτυα.

Παρατηρήστε πόση σημασία έχει ο τρόπος, ο τόνος και το κινησιολογικό ύφος σε όλα αυτά και πως μπορεί η διάθεση να ρυθμιστεί μέσα από τον συνδυασμό αυτών των παραμέτρων και να δημιουργηθεί φόβος και άλλα δυσάρεστα συναισθήματα. Είναι γνωστό πως ο φόβος κάνει τις μάζες πιο εύκολα διαχειρίσιμες.

Οι άνθρωποι ανταποκρίνονται υποσυνείδητα όχι μόνο σε διαφημίσεις, αλλά και σε ασθένειες μέσω της τηλεόρασης. Ακόμη, όμως, κι αν αποσυνδέσεις την τηλεόρασή σου μην ξεχνάς πως κουβαλάς μαζί σου μια άλλη σε μικρότερο μέγεθος… το κινητό σου!

Οι διαφημιστικές εταιρείες γνωρίζουν πολύ καλά όλα τα παραπάνω και η συνεργασία τους με τα κοινωνικά δίκτυα αποτυπώνεται στη φράση του ντοκιμαντέρ «Αν δεν πληρώσεις γι αυτό, τότε είσαι εσύ το προϊόν».

Υιοθετώντας τη στάση του παρατηρητή

Παρόλα αυτά το διαδίκτυο δεν χρειάζεται να δαιμονοποιηθεί. Υπάρχουν πολλά θετικά μέσα από τη χρήση του και μπορεί πράγματι να ενώσει και να επιφέρει και θετικές αλλαγές καθώς υπάρχει πολύτιμο υλικό σε σχέση με ανθρώπους και πράγματα που δε θα είχαμε πρόσβαση αν δεν βρισκόμασταν γεωγραφικά στην ίδια περιοχή.

Αυτό που έχει σημασία πιο πολύ είναι να υιοθετήσουμε στη ζωή μας τη στάση του παρατηρητή και να παρατηρούμε τόσο τον εαυτό μας σε όλα όσα κάνουμε ή σκεφτόμαστε καθώς και τους άλλους. Η παρατήρηση απαιτεί ουδετερότητα.

Η αυτοπαρατήρηση οδηγεί αναμφίβολλα στην αυτοβελτίωση.

Η συστηματική εξάσκηση είναι το κλειδί σε όλα. Για παράδειγμα, μπορώ να εξασκώ καθημερινά μηχανικά τον αντίχειρά μου στο ίντερνετ «σκοτώνοντας τη μέρα μου» σκρολάροντας στην οθόνη του κινητού μου ή μπορώ να εξασκώ το μυαλό μου σε άλλες συνήθειες.

Έχω το δικαίωμα να επιλέξω και να ζήσω τη ζωή που εγώ επιθυμώ και να πάρω την ευθύνη της απόφασής μου.

Από την άλλη, έχω και το δικαίωμα να κατηγορώ τις συνθήκες, τους πολιτικούς, τον κορωνοϊό, τους γονείς μου, το παρελθόν, την κοινωνία, όλους τους άλλους έξω από εμένα και να θυματοποιούμαι κι έτσι να βολεύομαι στη ζωή που ήδη έχω κι ας δυσφορώ και να καταλήγω να γενικεύω για λόγους άμυνας: «Έτσι είναι η ζωή. Έτσι είμαι εγώ. Έτσι είναι ο κόσμος.»

Περί χειραγώγησης

Στο βιβλίο Περί χειραγώγησης, ο Joule και ο Beauvois βασίζονται σε θεωρίες και πειράματα της κοινωνικής ψυχολογίας και εξηγούν τις κρυμμένες λογικές διαφόρων τεχνικών χειραγώγησης που επιτρέπουν σε κάποιους να παίρνουν από τους άλλους αυτό που θέλουν…

Οι τεχνικές αυτές εφαρμόζονται από τους πολιτικούς. Επίσης, εφαρμόζονται από τα ΜΜΕ, όταν θέλουν να πιστέψουμε πως οι ιδιοτελείς και μονοσήματες αναλύσεις τους είναι αντικειμενικές και ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα και όχι στα διαπλεκόμενα ή μη συμφέροντα που υπηρετούν.

Οι τεχνικές χειραγώγησης εφαρμόζονται από τους γονείς μας, όταν επιμένουν ότι θέλουν το καλό μας και μας ζητούν να διαλέξουμε το επάγγελμα που εκείνοι επιθυμούν, να χωρίσουμε το τάδε πρόσωπο και να είμαστε με το πρόσωπο που εκείνοι εγκρίνουν ότι αξίζει να σταθεί δίπλα μας, ή να μείνουμε στο σπίτι που εκείνοι διάλεξαν για εμάς.

Η χειραγώγηση εφαρμόζεται ακόμα και από τα παιδιά μας και απο τους συντρόφους μας. Και φυσικά, η χειραγώγηση εφαρμόζεται και από εμάς τους ίδιους. Και αυτή είναι η μόνη χειραγώγηση που μπορούμε να αλλάξουμε. Οι υπόλοιπες ίσως είναι κι ένας πολύ καλός καθρέφτης αυτού που εμείς κάνουμε απέναντι στον εαυτό μας και στους άλλους.

Δεν μπορείς να αλλάξεις κάποιον άλλο, αλλά μπορείς να αλλάξεις τον τρόπο που σχετίζεσαι με αυτά που δεν μπορείς να αλλάξεις.

Όπως αναφέρει και ο Στάμος Παπαστάμου, καθηγητής του Τμήματος Ψυχολογίας στο Πάντειο Πανεπιστήμιο, στο βιβλίο Περί χειραγώγησης, η χειραγώγηση βρίσκεται παντού, αφορά οτιδήποτε, ασκείται από οποιονδήποτε, εφαρμόζεται σε οποιονδήποτε και πετυχαίνει οπωσδήποτε.

Οφείλουμε συνεπώς να την γνωστοποιήσουμε, να την αναλύσουμε, να την αποκρυπτογραφήσουμε για να μπορέσουμε να την αντιμετωπίσουμε, να την αντικρούσουμε και να την αδρανοποιήσουμε ως ενεργοί πολίτες που επιδιώκουμε τη διαφάνεια των προθέσεων.